Народные русские сказки А. Н. Афанасьева в трех томах. Том 2 - Афанасьев Александр Николаевич
Пришел на то озеро Змей Горыныч — вздумал поохотничать, увидал золотого селезня. «Дай, — думает, — живьем поймаю!» Снял с себя чудесную рубашку, что Ивану купеческому сыну воробей подарил, и бросился в озеро. А селезень все дальше, дальше, завел Змея Горыныча вглубь, вспорхнул — и на берег, оборотился добрым молодцем, надел рубашку и убил змея. После того пришел Иван купеческий сын во дворец, Елену Прекрасную расстрелял, а на ее служанке женился и стал с нею жить-поживать, добра наживать.
Волшебное зеркальце
№210 [123]
Быў сабе круль з крулевай і мелі адну дачку? вельмі харошую. После ў караля жонка ўмерла, і ён ажаніўся з другою, харошчаю [124], як была першая; але дачка? ад першей жонкі за яё харошчая. Аднаго разу жонка караля падышла да люстра [125] і пытаецца: «Люстро, люстро! Чы харошая я?» — «Ты харошая, але твая пасербіца [126] яшчэ харошчая!» — адказало [127] люстро. Тая крулева казала лакею весці пасербіцу на спацыр [128], там яё забіць і прынесці на тарэлцы серца. Лакей зараз павёў кралеўну на спацыр, сказаў ёй ўсё, што казала крулева, і намейсцо [129] каралеўны забіў сабаку, выняў серца і, палажыўшы на тарэлцу, аднёс да крулевай; а кралеўне сказаў, каб яна ішла, куды сабе хочэ.
Крулева вельмі была рада, што стра?ціла сваю пасербіцу, ад сабе харошчую; а кралеўна, разстаўшыся з лакеем, пашла туды, куды панясуць очы. Ідзе яна дак ідзе — аж у лесе стаіць палац [130], аж там у ўсіх пакоях папрыбірано і нікога няма. Яна хадзіла па том палацы, хадзіла, аж прыязджаюць дванаццаць мужчын; а тые мужчыны былі дванаццаць братоў каралевічаў, каторые жылі ў летнім палацы. Хадзілі яны па ўсіх пакоях, аж у адном у самам астатнем знашлі панну. Разглядзеўшы яё, кажды з ней захацеў жаніцца; але як не маглі пагадзіцца [131], то узялі яё сабе за сястру і вельмі уважалі.
Тая крулева была пэўная [132], што пасербіцы няма; але аднаго раза, прэз цякавосць [133], падышла да люстра і запыталася: «Люстро, люстро! Чы харошая я?» — «Ты харошая, але твая пасербіца яшчэ харошчая — у дванаццаці братоў каралевічаў». Крулева казала прывясці да сабе бабу-чараўніцу і, даўшы ёй многа грошэй, сказала: «Глядзі ты мне, кабы пасербіцы маёй ў тры дні не было!» — «Добра!» — сказала чараўніца, перабралася за крамарку [134] і пашла. Прыходзіць да таго палацу, гдзе жыла кралеўна, аж там нікога боле не застала — толькі адну кралеўну, сядзеўшую пад акном. Кралеўна, ўбачыўшы бабу, казала за?раз яё да сабе прывесці і стала разпытвацца: аткуль яна? «Я хаджу па свеце, каб што-небудзь зарабіць; я крамарка і маю да продання іголкі, шпількі, персцёнкі і другія тавары». — «Ну, пакажы!» — сказала кралеўна. Тая баба зачала паказваць персцёнкі, і кралеўна адзін упадабала [135], заплаціла болей — колькі баба хацела, і адправіла яё. Доўго перабірала кралеўна той персцёнак, а после ўлажыла на палец. Як ўлажыла, так зрабілася нежывою.
Папрыязджалі браты з палявання [136] і зараз пабеглі вітацца [137] з сястрою. Входзяць у яё пакой — аж яна ляжыць нежывая. Плакалі браты, плакалі, а после зачалі разбіраць, как улажыць другое адзене [138]; толькі што яны зачалі разбіраць, аж адзін зняў персцёнак; як зняў персцёнак, дак кралеўна ажыла і, ўстаўшы, сказала: «Як я смачно спала!» — «Ты ня спала, але была нежывая; цябе нехта ачараваў», — сказалі брацця. «Гэта, мусібыць [139], баба, ў каторай я купіла персцёнак, мяне ачаравала». Браты, на другі дзень выезджаючы, прыказалі, каб нікога да палацу не ўпущаць.
Крулева ізноў прышла да люстра пытацца, і тое такса?мо адказало, што «ты харошая, а твая пасербіца яшчэ харошчая». Зараз паслала крулева па тую чараўніцу і прыказала ей канечне страціць з свету пасербіцу. Тая баба перабралася за небарачку [140] і пашла да палацу, гдзе жыла кралеўна. Падышла пад акно кралеўны і стала гаварыць пацяры [141]. Кралеўна, пачуўшы, казала вынясці тры грошы і адправіць бабу. Лакей, каторы выносіў грошы бабе, быў ад яё загоджаны [142] і падняўся ваткнуць шпільку, каторую дала баба. Той лакей аднаго дня, вымятаючы, нібыто знашоў шпільку, панёс яё да кралеўны і аддаў. Кралеўна думала, што гэта шпілька яё, ўзяла — ўлажыла ў галаву?. Як толькі ўлажыла, дак і зрабілася нежывою. Браты, прыехаўшы, пашлі да яё пакою і там знашлі яё нежывую; зачалі разбіраць, і кралеўна не ажыла. Яны зрабілі для яё срэбную труну [143] завязлі ў неякі лес і там павесілі на адном дзераве.
Крулева, убіраючыся, ізноў запыталася ў люстра: чы харошая яна? І люстро адказало, што «ты найхарошчая ў цэлым свеце». Крулева была вельмі рада, што няма нікога, хто бы за яё быў харошчы. Аднаго дня ў том лесе, гдзе вісела ў труне кралеўна, паляваў неякі кралевіч здалёка. Сабакі кралевіча, як загналіся за зайцамі, дак аж да той труны, гдзе вісела кралеўна. Кралевич паляцеў конно [144] за сабакамі. Сабакі кінулі зайца і зачалі ўядаць [145] на дзераво ўго?ру [146], гдзе вісела труна. Кралевіч, зазлаваўшыся [147] на сабак за тое, што кінулі зайца, паляцеў іх біць; але як пад’ехаў, дак бляск у вочы яму ўдарыў. Ён глянуў угору і ўбачыў срэбную труну; ён зараз паклікаў людзей і казаў тую труну зняць, улажыць на воз [148] і вязці дадому, і там паставіць у яго пакоі — так, каб ніхто не бачыў. Людзі кралевіча зараз знялі труну, адвезлі дадому кралевіча і паставілі у яго пакоі.
На другі дзень і сам кралевіч прыехаў дадому, зараз прышоў да свайго пакою, адчыніу [149] труну і там убачыў вельмі харошую панну, і так у ней закахаўся [150], што нікуды не выходзіў. Радзіцы [151] кралевіча самы не ведалі, што рабіць, што такі сын нудны [152] і ніяк не пущае нікога да свайго пакою. Аднаго дня ён сядзеў у сваём пакоі, а после ўзяў зняў верх ад труны і зачау выбіраць шпількі з галавы і ўтыкаць у свой сурдут [153]; і як выняў адну шпільку, дак панна і ажыла. Ён зачаў яё абнімаць і зачаў разпытвацца, што з нею было? Яна расказала кралевічу аб усем і также яго палюбіла. Яны сідзелі ў сваём пакоі цэлы дзень, а назаўтра пашлі да радзіцаў, каб іх благаславілі. Прышоўшы туды, яны расказалі аб усем, і радзіцы вельмі былі рады, што сын развесяліўся, і іх паблагаславілі. У нядзелю [154] было вяселле [155], а па вяселлі паехалі да бацька кралеўны. Прыехаўшы да бацька, дачка? расказала аб усем: як яё мачаха хацела страціць з свету, як яна была ў дванаццаці кралевічаў, а после як яё знашоў кралевіч і як яны пожаніліся. Бацька хацеў сваю жонку расцягнуць на жалезныя бороны, але дачка? не пазволіла. Назаўтра быў бал, на каторым былі і тые дванаццаць кралевічаў; і я там быў, мёд-віно піў, па барадзе цякло, а у роце не было.
123
Записано в Новогрудском уезде Гродненской губ. учителем М. А. Дмитриевым. Язык белорусский.
AT 709 (Волшебное зеркальце). Сюжет распространен повсеместно в Европе, его варианты учтены в AT также в ближневосточном (турецком), африканском и американском (записи, сделанные на испанском языке от американцев европейского происхождения и от негров) фольклорном материале. Русских вариантов — 27, украинских — 23, белорусских — 4. Подобные сказки встречаются и в фольклоре неславянских народов СССР, например, в башкирском (Башк. творч., I, № 101), осетинском (Осет. ск., № 37), карельском (Карельск. ск., № 40). Формирование этого сюжета прослеживается с древности. Некоторые его мотивы известны по «Тысяче и одной ночи» и шекспировскому «Цимбелину» (1610). Первая сказка о волшебном зеркальце и мертвой царевне была опубликована в сборнике Базиле «Пентамерон» (II, № 8). Особенную популярность получила сказка бр. Гримм «Белоснежка». Как доказывает М. К. Азадовский (Литература и фольклор. Л., 1938, с. 75—84), она послужила источником пушкинской «Сказки о мертвой царевне и семи богатырях», наряду с первой русской публикацией сказки этого типа в лубочном сборнике Погудка.., II, № 2, с. 87—96 и с записью народной сказки, сделанной А. С. Пушкиным (Пушкин. Прил., I, № 7). Р. М. Волков в книге «Народные истоки творчества А. С. Пушкина. Баллады и сказки» (Черновцы, 1960, с. 155—189) акцентирует внимание на связи сказки Пушкина с русской фольклорной традицией. Сопоставительному изучению европейских вариантов сказок о волшебном зеркальце посвящена специальная монография: Boklen E. Schneewittchens Studien. Leipzig, 1914. Из других исследований отметим: Пропп. Ист. ск., с. 110—113; Мелетинский, с. 167; Галайда Э. Сказки Пушкина (К проблеме реализма сказок). — Acta facultatis philosopicae Universitatis Safarikanae. Bratislava, 1975, с. 59—61. Белорусская сказка, записанная М. А. Дмитриевым, имеет характерную для русских сказок типа 709 структуру. Разбойникам в большинстве народных сказок, богатырям в пушкинской конспективной записи и в пушкинском стихотворном изложении соответствуют в белорусской сказке братья-королевичи. Неожиданный финал: падчерица добивается прощения злой мачехи.
124
Лучшей.
125
К зеркалу.
126
Падчерица.
127
Отвечало.
128
Прогулка.
129
Вместо.
130
Дворец.
131
Согласиться.
132
Уверена.
133
Из любопытства.
134
Переоделась торговкою.
135
Королевне один понравился.
136
С охоты.
137
Приветствовать.
138
Надеть другое платье.
139
Должно быть, вероятно.
140
Нищенкою.
141
Молитва «Отче наш», и вообще молитва.
142
Подговорен.
143
Серебряный гроб.
144
На коне.
145
Лаять.
146
Вверх.
147
Озлобившись.
148
На телегу.
149
Отворил.
150
Влюбился.
151
Родители.
152
Скучный, печальный.
153
Сюртук, кафтан (?).
154
Воскресенье.
155
Свадьба.
